در دوران جنگ سرد، سایه وحشتناک سلاح‌های هسته‌ای بر سر بشریت سنگینی می‌کرد و بیم آن می‌رفت که هر لحظه رقابت تسلیحاتی از کنترل خارج شود. در این فضای پرخطر، نیاز به یک چارچوب بین‌المللی برای جلوگیری از گسترش این سلاح‌های مرگبار بیش از هر زمان دیگری احساس شد. در نتیجه این نگرانی‌ها، معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) شکل گرفت؛ پیمانی که هدف آن ایجاد یک جهان امن‌تر با محدود کردن دسترسی به سلاح‌های هسته‌ای و ترویج استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای است. این معاهده، با وجود چالش‌ها و انتقاداتی که به آن وارد شده، هنوز هم به عنوان یکی از مهم‌ترین ستون‌های نظام عدم اشاعه هسته‌ای در جهان شناخته می‌شود.
NPT یعنی چی؟ پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای
NPT یا Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons، یک پیمان بین‌المللی است که در سال ۱۹۶۸ برای امضا آماده شد و در سال ۱۹۷۰ به اجرا درآمد. این معاهده با هدف اصلی جلوگیری از اشاعه (گسترش) سلاح‌های هسته‌ای، یکی از جامع‌ترین و فراگیرترین پیمان‌های امنیتی در جهان است که تا کنون ۱۹۱ کشور به آن پیوسته‌اند.
سه ستون اصلی NPT
معاهده NPT بر سه ستون اصلی استوار است:
1. عدم حمایت:
کشورهای دارای سلاح هسته‌ای (NWS – Nuclear Weapon States): طبق این معاهده، پنج کشوری که تا قبل از اول ژانویه ۱۹۶۷ سلاح هسته‌ای تولید و آزمایش کرده بودند (ایالات متحده آمریکا، روسیه، بریتانیا، فرانسه و چین) به عنوان “کشورهای دارای سلاح هسته‌ای” به رسمیت شناخته می‌شوند. این کشورها متعهد می‌شوند که فناوری و مواد هسته‌ای مربوط به سلاح‌ها را به هیچ کشور دیگری انتقال ندهند و هیچ کشور غیرهسته‌ای را در ساخت یا دستیابی به سلاح هسته‌ای یاری نکنند.
کشورهای فاقد سلاح هسته‌ای (NNWS – Non-Nuclear Weapon States): این کشورها متعهد می‌شوند که به دنبال دستیابی یا تولید سلاح هسته‌ای نروند. آنها همچنین باید فعالیت‌های هسته‌ای خود را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) قرار دهند تا اطمینان حاصل شود که این فعالیت‌ها صرفاً برای مقاصد صلح‌آمیز است.
س. خلع سلاح:
کشورهای دارای سلاح هسته‌ای متعهد می‌شوند که در مسیر خلع سلاح هسته‌ای کامل گام بردارند و مذاکراتی را برای کاهش و در نهایت از بین بردن زرادخانه‌های هسته‌ای خود آغاز کنند. این بخش از معاهده، همواره مورد انتقاد کشورهای غیرهسته‌ای بوده است که معتقدند کشورهای هسته‌ای به تعهدات خود در این زمینه به طور کامل عمل نکرده‌اند.
3. حق استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای (Peaceful Uses of Nuclear Energy):
همه کشورهای عضو NPT، فارغ از اینکه دارای سلاح هسته‌ای باشند یا خیر، حق دارند از فناوری هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز (مانند تولید برق، کاربردهای پزشکی و کشاورزی) بهره‌مند شوند. این حق مشروط به رعایت تعهدات عدم اشاعه و پذیرش نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.
تاریخچه و اهمیت NPT
NPT در اوج جنگ سرد و با درک این واقعیت که گسترش سلاح‌های هسته‌ای می‌تواند منجر به فاجعه‌ای جهانی شود، شکل گرفت. این پیمان در تاریخ ۱ ژوئیه ۱۹۶۸ برای امضا آماده شد و پس از تصویب توسط کشورهای کلیدی، در ۵ مارس ۱۹۷۰ لازم‌الاجرا گردید. در سال ۱۹۹۵، این معاهده به طور نامحدود تمدید شد و به این ترتیب، به ستون اصلی نظام عدم اشاعه هسته‌ای در جهان تبدیل گشت.
اهمیت NPT در این است که چارچوبی قانونی و اخلاقی برای کنترل یکی از خطرناک‌ترین فناوری‌های بشر فراهم می‌کند. با وجود آنکه برخی کشورها مانند هند، پاکستان، و اسرائیل هرگز به این معاهده نپیوسته‌اند و کره شمالی نیز در سال ۲۰۰۳ از آن خارج شد، اما فراگیر بودن آن باعث شده تا تعداد کشورهای دارای سلاح هسته‌ای به همان پنج کشور اولیه محدود بماند و از یک مسابقه تسلیحاتی هسته‌ای گسترده‌تر جلوگیری شود.
چالش‌ها و انتقادات به NPT
معاهده NPT با وجود اهمیتش، همواره با چالش‌ها و انتقاداتی مواجه بوده است:
عدم توازن: یکی از اصلی‌ترین انتقادات، عدم توازن بین حقوق و تعهدات کشورهای هسته‌ای و غیرهسته‌ای است. بسیاری معتقدند که کشورهای هسته‌ای به تعهد خود در زمینه خلع سلاح به اندازه کافی عمل نکرده‌اند.
کشورهای غیرعضو: وجود کشورهایی مانند هند، پاکستان و اسرائیل که دارای توانایی هسته‌ای هستند اما عضو NPT نیستند، به عنوان یک نقص در فراگیر بودن و اثربخشی پیمان تلقی می‌شود.
خروج احتمالی: امکان خروج کشورها از معاهده (ماده ۱۰ NPT) در شرایط خاص، همواره به عنوان یک نگرانی مطرح است. کره شمالی نمونه بارز کشوری است که از این معاهده خارج شد.
مسائل مربوط به برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز: تفسیرها و اختلافات بر سر ماهیت برنامه هسته‌ای برخی کشورها (نظیر ایران) و نگرانی‌ها در مورد انحراف احتمالی آن به سمت مقاصد نظامی، از دیگر چالش‌های مهم است که نقش نظارتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برجسته می‌کند.
آیا ایران از ان پی تیNPTخارج شد؟
ایران در تیرماه ۱۳۴۷ (ژوئیه ۱۹۶۸) این پیمان را امضا کرد و در سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی) با تصویب مجلس شورای ملی، به طور رسمی به آن پیوست. از آن زمان، ایران همواره یکی از اعضای رسمی پیمان محسوب می‌شود و فعالیت‌های هسته‌ای خود را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) قرار داده است.
پس از حمله تجاوزکارانه اسرائیل به ایران، خبری در فضای مجازی مبنی بر مصوبه مجلس برای خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) منتشر شده که صحت ندارد. به گزارش تابناک، تنها دستور کار دوشنبه 26 خردادماه مجلس بررسی صلاحیت وزیر پیشنهادی اقتصاد بود و مجلس دستور و مصوبه دیگری نداشت.
تنها کشوری که به طور رسمی از NPT خارج شده، کره شمالی در سال ۲۰۰۳ است.
نوشته NPT یعنی چی؟ آیا ایران از ان پی تی خارج شد؟ اولین بار در ناجی بلاگ. پدیدار شد.